Рударството како стратешки ресурс: голем извоз, малку домашна преработка

Рударството и металургијата со години се меѓу индустриските гранки што обезбедуваат значаен дел од извозот на Македонија. Често во сенка на други економски теми, статистиката покажува дека рударските компании имаат значајно влијание во формирањето на економската кондиција на Македонија. 

Мал удел во БДП, силно присуство во индустријата

Влијанието е врз главните економски параметри – индустриското производство, девизниот прилив и трговскиот биланс, и се разбира бруто домашниот производ (БДП).  Податоците упатуваат дека учеството на рударството е релативно мало,  ако се спореди со високо развиените индустриски земји каде учеството во вкупната економија е далеку поголемо, но има стабилно учество во БДП. Многу поважно е влијанието врз индустриското производство, каде околу една десетина е благодарение на рударството. Односно, ако рударската индустрија учествува со околу 2% во вкупниот бруто домашен производ, учествува со приближно 11% во вкупното индустриско производство. 

Рударството како извозен столб и извор на суфицит

Рударството е една од ретките индустриски гранки што традиционално бележат суфицит во трговската размена, кој во најдобрите години надминуваше 200 милиони долари, од кои над три четвртини се однесуваат на извоз на метални руди.

Во оваа структура, металите и рудите се појавуваат и како суровина и како готови производи. Во 2024 година, на пример, само извозот на железо и челик достигнал околу 385 милиони евра, иако во однос на претходната година е забележан пад поради пониски цени и намалени количини. Таквите движења потсетуваат дека рударството и металургијата се силно зависни од глобалните цени и побарувачката, но и дека остануваат значајни компоненти во вкупниот извозен „микс“ на државата.

Домашното рударство е циклично и чувствително на глобалните услови, но во просек обезбедува стабилен суфицит во трговската размена и значаен дел од извозот на суровини и полуфабрикати. 

Од податоците на Министерството за енергетика, рударство и минерални суровини (МЕРМС) се забележува дека во 2020 дури 30,7% од вкупните директни инвестиции во земјата биле во рударскиот сектор. 

Според најновите структурно-деловни статистики на Државниот завод за статистика, во 2024 година во секторот „Рударство и вадење камен“ работат 196 пазарно ориентирани претпријатија со вкупно околу 3 800 вработени, додека Анкетата за работна сила за 2023 година покажува околу 4 400 вработени лица во рударството. Но, според МЕРМС, во секојдневието преку ангажирање на мали бизниси, рударството креира работен ангажман за над 8000 вработени. 

Покрај тоа, за државниот буџет директна корист се и придонесите од платите, кои во просек се движат над 50.000 денари, како и концесискиот надомест кој го плаќаат рудниците на име на простор и експлоатирана суровина.

Нова стратегија: развој, животна средина и јавен интерес

МЕРМС го финализира и процесот за националната Стратегија за минерални суровини 2025–2045, чија цел е да се утврди долгорочна политика која ќе обезбеди балансирање меѓу економскиот развој, заштитата на животната средина и јавниот интерес, модернизација на традиционалните капацитети и построга контрола на концесионерите. Ова значи дека рударството се третира како стратешки сектор, но со услов за усогласување со повисоки еколошки и управувачки стандарди.

Кога станува збор за очекувањата до крајот на 2025 и во 2026 година, официјалните документи не нудат посебни проекции само за рударството. Меѓународниот монетарен фонд, во последната консултација за Македонија, прогнозира економски раст од околу 3,3% во 2025 година, поттикнат од домашната побарувачка и јавните инвестиции. Светската банка, пак, за економиите на Западен Балкан прогнозира раст од околу 3,2% во 2025 и забрзување до околу 3,5% во 2026 година, при што се нагласува улогата на извозно ориентираните сектори и зелената транзиција. 

Фискалната стратегија за периодот 2026–2030 упатува на насока на умерено побрз раст и јакнење на индустриската база во среден рок, но јавно достапните материјали не содржат издвоени проекции за рударството како посебна индустриска гранка. Односно, официјалните сценарија претпоставуваат дека индустријата во целина ќе продолжи да расте, а со тоа и гранките кои и досега имаат значаен удел – меѓу кои спаѓа рударството – но без прецизни проценти за очекуваниот раст на рударското производство или извоз.

Во ваков контекст, разумно и коректно е да се каже дека до крајот на 2025 и во 2026 година се очекува рударството да остане една од извозно ориентираните гранки со стабилен, но не драматично променет придонес. Промени во глобалните цени на металите, нови концесии или евентуално зголемување на домашната преработка може да донесат поместувања, но тие засега не се формализирани во јавни проекциски табели.

Злетово и Тораница: пример за рударство што создава локален развој

Во рамките на оваа поголема слика се наоѓаат и рудниците за олово и цинк „Злетово“ и „Тораница“, со кои управува „Булмак 2016“. Оваа компанија е типичен пример како една рударска компанија паралелно генерира извоз, индустриско производство и локален развој. Производството на метални концентрати од овие рудници, како и од останатите капацитети во државата, е дел од вкупниот извоз на метални руди и од трговскиот суфицит што рударството го остварува на годишно ниво. Од овие рудници, освен олово и цинк, се добива и сребро, а присутни елементи во наоѓалиштата се и бакар, бизмут, германиум, индиум, кадмиум, галиум, злато, калај и други дефицитарни елементи за кои побарувачката во светски рамки е многу висока. Оваа „скриена кошница“ на метали значи дека овој сектор има можности за развој и раст. Преку редовното плаќање концесиски надоместоци, даноци и придонеси, како и преку вработувањата и локалните набавки во општините каде што се наоѓаат рудниците, компаниите од рударскиот сектор учествуваат и во полнењето на државниот и општинските буџети. Токму затоа, кога официјалните документи зборуваат за индустриски раст и за јакнење на извозот, во тие агрегатни бројки тивко се вграден и придонесот на рудниците како „Злетово“ и „Тораница“. 

Достапните податоци и стратешки документи не дозволуваат прецизна прогноза за рударството, но јасно покажуваат дека оваа гранка е стабилен дел и важен двигател на извозот и индустрискиот развој на Македонија. Ако во претстојната деценија новата Стратегија за минерални суровини успее да обезбеди повеќе домашна преработка и повисока додадена вредност од рударските ресурси, тогаш рударството ќе може уште посилно да ја игра улогата на извозен мотор – со повисоки приходи, но и со повисоки стандарди за животната средина и за локалните заедници.